Είδηση της μέρας: "Επιβίωση ελληνικής διαλέκτου 2.000 χρόνων στη σημερινή Τουρκία"

H I. Σιταρίδου (αριστερά) αγκαλιάζει τις πληροφορίες για τα Ρομέικα.

(άρθρο δημοσιευμένο στη σελίδα του Πανεπιστημίου του Cambridge )

Μτφ. Κ.Π.

"Η Ιωάννα Σιταρίδου (Παν. Cambridge) ερευνά μία απειλούμενη με εξαφάνιση, αρχαία ελληνική διάλεκτο 2000 χρόνων, στη σημερινή Τουρκία. Τη γλώσσα αυτή η ίδια τη χαρακτηρίζει "γλωσσολογικό χρυσωρυχείο"

Μέχρι τη Μεσαιωνική περίοδο, η περιοχή της Τραπεζούντας, στις τουρκικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας,ήταν το κέντρο του ελληνόφωνου κόσμου.Η γη του θρυλικού βασιλείου των Αμαζόνων αποικίστηκε από τους Έλληνες τον 8ο και 7ο αιώνα π.Χ. και έγινε γνωστή μέσα από την ελληνική μυθολογία, ως η περιοχή από την οποία ο Ιάσονας και το πλήρωμά του των 50 Αργοναύτες ξεκίνησαν το ταξίδι τους σε όλη τη Μαύρη Θάλασσα, η εκστρατεία για το Χρυσόμαλλο δέρας.


Είναι αξιοσημείωτο ότι, παρά τις χιλιετίες της αλλαγής στην πολιτική και κοινωνικο-πολιτική ιστορία της ευρύτερης περιοχής, σε αυτή την ορεινή και απομονωμένη βορειο-ανατολική γωνιά της Μικράς Ασίας, οι άνθρωποι εκεί εξακολουθούν να μιλούν ελληνικά. Η μοναδικότητα της διαλέκτου - γνωστής ως Ρομέικα - παρέχει ένα συναρπαστικό παράθυρο για το γλωσσικό παρελθόν και παρόν, όπως ανακαλύπτει η Dr. Ioanna Sitaridou, Λέκτορας του Πανεπιστημίου στον τομέα Φιλολογίας στο Τμήμα Σύγχρονων και Μεσαιωνικών Γλωσσών και Διευθύντρια Σπουδών στη Γλωσσολογία στο Queens' College, ανακαλύπτει.

Στα πρόθυρα εξαφάνισης,
τα Ρομέικα είναι ένα γλωσσολογικό χρυσωρυχείο για την έρευνα,εξαιτίας του μεγάλου αριθμού αρχαϊκών χαρακτηριστικών που εμφανίζει, αντίστοιχα των χαρακτηριστικών τη Ελληνιστικής Κοινής, των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Τη γλώσσα αυτή μιλούσαν στο απόγειο της επιρροής της ελληνικής γλώσσας στη Μικρά Ασία, από τον 4ο π.Χ.- 4ο μ.Χ.

"Παρά το γεγονός ότι τα Ρομέικα μπορούν με δυσκολία να χαρακτηριστούν κάτι άλλο πέρα από νεο-ελληνική διάλεκτος" η Dr.Σιταρίδου εξηγεί πως "δίνουν ωστόσο έναν εντυπωσιακό αριθμό από γραμματικά χαρακτηριστικά τα οποία αφήνουν μία αίσθηση αρχαίων ελληνικών, ως προς τη δομή της διαλέκτου - αυτά τα χαρακτηριστικά έχουν χαθεί εντελώς από τις υπόλοιπες ποικιλίες των νεο-ελληνικών διαλέκτων."

Ως αφοσιωμένοι μουσουλμάνοι, οι ομιλητές των ρομέικων στην περιοχή της Τραπεζούντας, εξαιρέθηκαν από τη μεγάλη ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στη Συνθήκης της Λοζάνης. Η οποία συνθήκη, χρησιμοποιούσε ως καθοριστικό κριτήριο τη θρησκεία για την εκ νέου διευθέτηση των Χριστιανών στην Ελλάδα και των Μουσουλμάνων στην Τουρκία. Ως αποτέλεσμα ήταν η ανταλλαγή περίπου 2 εκατομμυρίων ανθρώπων μεταξύ των δύο χωρών. Για τον Πόντο, το αποτέλεσμα ήταν να φύγουν οι ελληνόφωνοι Χριστιανοί, αφήνοντας μόνο κάποιους μικρούς θύλακες ελληνόφωνων Μουσουλμάνων στην Τουρκία.

Τα επαναλαμβανόμενα κύμματα μετανάστευσης από την Τραπεζούντα, σε συνδυασμό με την επιρροή της κυρίαρχης τουρκόφωνης πλειοψηφίας, είχαν ως αποτέλεσμα η διάλεκτος αυτή να απειλείται με εξαφάνιση (η UNESCO χαρακτήρισαν τα Ελληνικά Ποντιακά με "σίγουρη εξαφάνιση"). "Με τόσους λίγους, όσο 5.000, ομιλητές που έχουν απομείνει στην περιοχή, τα Ρομέικα θα μπορούσαν να είναι κάτι περισσότερο από μια γλώσσα κληρονομιάς από ένα ζωντανό ιδίωμα" λέει η Dr. Σιταρίδου. "Με την εξαφάνισή τους θα εξαφανιζόταν και μία μοναδική ευκαιρία να ξεκλειδώσουμε τον τρόπο με τον οποίο η ελληνική γλώσσα έχει εξελιχθεί ως σήμερα"

Χαρτογράφηση της γλώσσας

Το ερευνητικό έργο της Dr. Σιταρίδου, αποκαλύπτει τα μυστικά αυτής της διαλέκτου που έχει μελετηθεί ελάχιστα. Γνωρίζει σε βάθος αφ'ενός τη Σύνταξη, που είναι η μελέτη των γραμματικών κανόνων μιας γλώσσας και της δομής της πρότασης, και αφ'ετέρου τον τρόπο και την αιτία των γλωσσικών αλλαγών. ¨"Με τα Ρομέικα, είχα την πλέον καταπληκτική εμπειρία να μελετήσω αυτά τα δύο πεδία παράλληλα. Αυτή η διάλεκτος όχι μόνο παρουσιάζει στοιχεία τα οποία αποδεικνύονται προβληματικά για την τρέχουσα γλωσσολογική θεωρία, αλλά ακόμη μας δίνει ένα ζωντανό παράδειγμα μιας γλώσσας που εξελίσσεται."

Η Dr. Σιταρίδου συνεργάζεται με τον καθηγητή Peter Mackridge (Πανεπιστήμιο Oxford), ο οποίος έχει πραγματοποιήσει μία πρωτοποριακή έρευνα για τις Ποντιακές διαλέκτους από το 1980, επίσης με τον Dr. Hakan Özkan (Πανεπιστήμιο Münster), την καθηγήτρια Σταυρούλα Τσιπλάκου (Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου), το Δίκτυο Σύνταξης Ευρωπαϊκών Διαλέκτων (Ινστιτούτο Meertens) και τρεις μεταπτυχιακούς φοιτητές: Στέργιο Χατζηκυριακίδη, Πέτρο Καρατσαρέα και Δημήτρη Μιχελιουδάκη.

Στο επίκεντρο των εργασιών της είναι επιτόπια ταξίδια στα χωριά του Πόντου, για να χαρτογραφήσει τη γλώσσα - πώς λειτουργεί λειτουργεί, πόσο μικρές διακυμάνσεις υφίσταται (γνωστή ως συγχρονία) και πώς η μορφο-συντακτική δομή έχει αλλάξει μέσα στο χρόνο (διαχρονία). Οι πληροφορίες συλλέγονται μέσα από βίντεο και ηχογραφήση των κατοίκων των χωριών που λένε ιστορίες, καθώς επίσης και μέσα από ειδικά διαμορφωμένα ερωτηματολόγια, που έχει σχεδιάσει η Dr. Σιταρίδου για να συλλέξει τα σύνθετα δεδομένα που είναι απαραίτητα για να τεμαχιστεί η δομή μιας γλώσσας.

Παράθυρο στο παρελθόν

Η μελέτη της γλωσσικής αλλαγής είναι, σε γενικές γραμμές, εξαιρετικά δύσκολη εξαιτίας της έλειψης ζωντανών ομιλητών, οι οποίοι μπορούν να μας πουν αυθόρμητα τί θεωρούν αντιγραμματικό και τί όχι (σε αντίθεση με τα κείμενα, από τα οποία μπορούμε μόνο να ανακτήσουμε ό,τι είναι γραμματικό). Ερευνώντας την ιστορία της ελληνικής γλώσσας δε συναντά κανείς κάτι διαφορετικό, παρά την πληθώρα των κειμένων.

"Φανταστείτε αν μπορούσαμε να μιλήσουμε με άτομα, των οποίων η γραμματική είναι πιο κοντά στη γλώσσα του παρελθόντος. Όχι μόνο θα μπορούσαμε να χαρτογραφήσουμε μία καινούρια γραμματική μιας σύγχρονης διαλέκτου, αλλά επίσης θα μπορούσαμε να καταλάβουμε κάποιες μορφές της γλώσσας του παρελθόντος. Αυτή είναι η ευκαιρία που μας δίνουν τα Ρομέικα" λέει η Dr. Σιταρίδου, η οποία είναι επίσης μέλος του Συλλόγου για τις Απειλούμενες Γλώσσες και Πολιτισμούς, του Cambridge (CELC).

Τα τελευταία απαρέμφατα


Τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνας παρέχουν αξιοσημείωτες ιδέες, όπως ανακοίνωσε η Dr.Σιταρίδου κατά τη διάρκεια του 1ου Συνέδριου Γλωσσολογίας για τα Ρομέικα, τον περασμένο Μάρτιο στο Queens’ College. Cambridge: "Σε αντίθεση με αρχαίες μορφές της ελληνικής, η χρήση του απαρεμφάτου έχει χαθεί σε όλες τις υπόλοιπες ελληνικές διαλέκτους που γνωρίζουμε σήμερα - συνεπώς οι ομιλητές της Νέας Ελληνικής λένε "θέλω να φύγω" αντί "θέλω φύγειν". Αλλά, στα Ρομέικα, όχι μόνο διατηρείται το απαρέμφατο, κάνοντά το ουσιαστικά το τελευταίο ελληνικό απαρέμφατο του ελληνόφωνου κόσμου, αλλά μπορούμε απίσης να βρούμε την ιδιαίτερη κατασκευή του απαρεμφάτου, που ποτέ δεν είχαν παρατηρηθεί ως τώρα - μόνο ίσως στις λατινογενείς γλώσσες υπάρχει αντίστοιχη δομή."

Όλα τα αποτελέσματα ως τώρα, φαίνεται να δείχνουν πως τα Ρομέικα είναι πιο κοντά στην Ελληνιστική Κοινή από οποιαδήποτε άλλη από τις νεοελληνικές διαλέκτους, που θεωρούνται γενικά ότι έχουν προκύψει από τη μεταγενέστερη Μεσαιωνική Ελληνική, που μιλιόταν τον 7ο με 13ο αιώνα μ.Χ.

Αλλαγή σε "πραγματικό χρόνο"

Τελευταία, η έρευνα της Dr. Σιταρίδου, προσπαθεί να εντοπίσει το πώς εξελίχθηκε η Ποντιακή ελληνική. "Γνωρίζουμε ότι τα ελληνικά μιλιούνταν αδιάκοπα στον Πόντο από τους αρχαίους χρόνους, και μπορούμε να υποθέσουμε ότι η γεωγραφική τους απομόνωση από τον υπόλοιπο ελληνόφωνο κόσμο, είναι ένας σημαντικός παράγοντας που η γλώσσα είναι έτσι όπως είναι σήμερα" λέει η Dr.Σιταρίδου. "Αυτό που ακόμη δε γνωρίζουμε, είναι αν τα Ρομέικα εμφανίστηκαν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως οι υπόλοιπες διάλεκτοι, και αργότερα ανέπτυξαν τα μοναδικά τους χαρακτηριστικά που απλώς τυχαίνει να μοιάζουν με τα αρχαϊκά ελληνικά. Ή αν αναπτύχθηκαν από μία νεότερη εκδοχή των ελληνικών, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες ελληνικές διαλέκτους, και σαν αποτέλεσμα αυτή της πιο άμεσης καταγωγής, καθώς και της απομόνωσής τους από τις άλλες διαλέκτους για αιώνες, ήταν η διατήρηση των αρχαϊκών χαρακτηριστικών.

Παρόλα αυτά, τα Ρομέικα, δείχνουν επίσης μία σημαντική καινοτομία, ειδικά ως αποτέλεσμα της επαφής με τα τουρκικά. Από αυτή την άποψη, η Dr. Σιταρίδου ενδιαφέρται να μοντελοποιήσει τί επέδρασε στην επαφή με τα τουρκικά και τις γλώσσες του Καυκάσου, ώστε να εξελιχθεί έτσι η διάλεκτος. Δεδομένου του γλωσσολογικού και κοινωνιο-ιστορικού πλαισίου των Ρομέικων, σημειώνει ότι "στον Πόντο, έχουμε σχεδόν άρτιες πειραματικές συνθήκες για να εκτιμήσουμε τί μπορεί να αποκτηθεί και μπορεί να χαθεί από τη γλωσσική επαφή". Είναι αυτά ακριβώς τα ερωτήματα που συνεχίσει περαιτέρω.

Οι επιπτώσεις της εν λόγω έρευνας είναι, ωστόσο, πολύ πιο διεισδυτικές, αφού η κατανόηση των γλωσσικών λειτουργιών θα μπορούσε να παράσχει κάποια διορατικότητα στην πολιτιστική ταυτότητα και αίσθησης των ανθρώπων για τους εαυτούς τους, καθώς επίσης και τι συμβαίνει όταν συνδέονται οι πολιτισμοί μεταξύ τους.

Η Dr Σιταρίδου, της οποίας οι προπαππούδες κατάγονταν από την περιοχή, πιστεύει οτι τα γλωσσολογικά αποδεικτικά στοιχεί θα βοηθήσουν στο να ξετυλιχτεί το νήμα της εξέλιξης της γλώσσας. Έχουμε ακόμη να δούμε εάν το νήμα μας παίρνει πίσω στην εποχή του Ιάσωνα και των Αργοναυτών και εάν μας περιμένουν περισσότερες εκπλήξεις.

Σύνταξη Ευρωπαϊκών Διαλέκτων(EdiSyn)

Το έργο του EdiSyn στο Ινστιτούτο Meertens στο Άμστερνταμ έχει καθιερώσει ένα ευρωπαϊκό δίκτυο συντακτών (των διαλέκτων), που χρησιμοποιούν παρόμοια πρότυπα όσον αφορά τη μεθοδολογία συλλογής δεδομένων, την αποθήκευση δεδομένων και το σχολιασμό, την ανάκτηση στοιχείων και χαρτογραφία.
Για περισσότερες πληροφορίες, επισκεφθείτε τη διεύθυνση EdiSyn


Cambridge Group for Endangered Languages and Cultures (CELC)

Γλωσσολόγοι και ανθρωπολόγοι από όλο το Cambridge, δημιούργησαν το CELC, σαν ένα forum για ερευνητές με κοινά ενδιαφέροντα, όχι μόνο για να τεκμηριώσουν γλώσσες που βρίσκονται υπό την απειλή της εξαφάνισης, αλλά ακόμη και λογοτεχνίες και ιδέες για την πολιτισμική ταυτότητα που συμβάλλουν στη διατήρησή τους γλωσσών αυτών.
Για περισσότερες πληροφορίες, επισκεφθείτε τη διεύθυνση CELC

Για περισσότερες πληροφορίες, επικοινωνήστε με τη Dr Ioanna Sitaridou e-mail."