Η γλωσσική ποικιλια και η διδακτική της προσέγγιση

Ο Μπάμπης Κυρίτσης, αναγνώστης του blog, μας έστειλε το παρακάτω πολύ ενδιαφέρον άρθρο του. Διαβάστε το!

Βασικό αξίωμα της σύγχρονης γλωσσολογικής επιστήμης είναι ότι η γλώσσα πρέπει να περιγράφεται και όχι να ρυθμίζεται. Η άποψη αυτή έρχεται σε αντίθεση με την τακτική της παραδοσιακής γραμματικής, η οποία προσπαθεί να διδάξει κάποια μορφή της γλώσσας που έχει εξιδανικευτεί για ποικίλους κοινωνικούς ή αισθητικούς λόγους. Η ρύθμιση αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα παραδοσιακών γραμματικών προσεγγίσεων, όπου αποκλείονται μορφολογικοί τύποι και σημασιοσυντακτικά σχήματα ως λανθασμένες χρήσεις της Νέας Ελληνικής με την πρόφαση ότι κάθε απόκλιση ή μεταβολή της λαμβανόμενης ως πρότυπης γλώσσας, έστω και αν προήλθε αβίαστα από φυσική εξέλιξη της ίδιας της γλώσσας, θεωρείται καταδικαστέα. Η έννοια «λανθασμένη χρήση» οδηγεί σε σημαντικό περιορισμό της γλωσσικής ποικιλίας και δημιουργεί μια τεχνητή γραμματική ανάλυση, προϊόν αυθαίρετων –χωρίς καθορισμένο θεωρητικό πλαίσιο– αφαιρετικών διαδικασιών, που αντιμετωπίζει τον ανισομορφισμό της γλώσσας ως μη συστηματικό.

Οι κανονιστικές αυτές τάσεις αίρονται από τη σύγχρονη γλωσσολογική επιστήμη μέσα από την περιγραφή. Όποια δομή ή λειτουργία χαρακτηριζόταν παραδοσιακά ως «λανθασμένη», λόγω του ότι μικρό πλήθος ομιλητών την προέκρινε, τώρα οφείλει να αντιμετωπίζεται ως παράλληλη ή εναλλακτική. Ο δυναμικός χαρακτήρας της Νέας Ελληνικής επιτρέπει να διαφανεί η γλωσσική ποικιλία της. Φωνολογικά τεμάχια, σημασιολογικές κατηγορίες, μορφολογικές δομές και συντακτικά σχήματα χαρακτηρίζονται από εναλλακτικότητα, η οποία επιβάλλεται να περιγράφεται ως βάση της νόρμας της Νέας Ελληνικής και όχι ως εσφαλμένη απόκλισή της. Η παραδοσιακή έννοια του «λάθους» τείνει ορθώς να αντικατασταθεί από «συνήθεις» ή «λιγότερο συνήθεις» χρήσεις, οι οποίες πρέπει να τίθενται δίπλα στις συνηθέστερες προφορικές και γραπτές κανονικότητες, που αποτελούν τη βάση της γραμματικής της γλώσσας μας. Εξάλλου γραμματική μιας γλώσσας δεν είναι μόνο η γραπτή πραγμάτωση του εσωτερικευμένου σε κάθε ομιλητή συστήματος, αλλά πρωτίστως η προφορική έκφανσή του. Πολλές εναλλακτικές δομές είναι προϊόντα προφορικής επικοινωνίας και πρέπει να περιγράφονται σε μια γραμματική ανάλυση.

            Οι σύγχρονες περιγραφικές αναλύσεις της Νέας Ελληνικής έχουν σαφή προσανατολισμό. Οι D. Ηolton, P. Mackridge και η Ειρ. Φιλιππάκη-Warburton στον πρόλογο της Γραμματικής της Ελληνικής Γλώσσας αναφέρουν: «Η εργασία αυτή στοχεύει σε μια συγχρονική ερμηνευτική και περιγραφική ανάλυση της σύγχρονης Ελληνικής […] Η γλωσσική ποικιλία που περιγράφεται είναι κατά κύριο λόγο…». Η περιγραφή λοιπόν και η ερμηνεία αναδεικνύουν τη γλωσσική ποικιλία ως κύριο γνώρισμα της Νέας Ελληνικής. Επίσης, στον επίλογο της Νεοελληνικής Γλώσσας του P. Mackridge αναφέρονται τα εξής: «Πρόκειται για έρευνα […] με μια περιγραφική ανάλυση που καλύπτει όλα τα επίπεδα της γλωσσικής λειτουργίας...». 

Η περιγραφική και η διδακτική προσέγγιση της γλωσσικής ποικιλίας δεν είναι παράλληλοι άξονες. Η διδακτική προσέγγιση πρέπει να έχει ως βάση την περιγραφή της ποικιλίας, ώστε ο διδασκόμενος τη Νέα Ελληνική να έχει επίγνωση των δυνατοτήτων επιλογής που του παρέχει το γλωσσικό σύστημα.

            Η σχολική γραμματική καθιστά την εκμάθηση των γλωσσικών μηχανισμών δύσκολη, δεδομένου ότι πολλοί εκπαιδευτικοί οργανώνουν τις διδακτικές τους ενότητες τηρώντας τη διάταξη των σχολικών εγχειριδίων. Ας δούμε, για παράδειγμα, πώς περιγράφει η Νεοελληνική Γραμματική του Αγαπητού Τσοπανάκη την κλίση της οριστικής Ενεστώτα και Παρατατικού του ρήματος γελάω. 

Ενεστώτας                 Παρατατικός              

Γελώ                           γελούσα                                  

Γελάς                           γελούσες                     

γελά                            γελούσε                       

γελούμε                       γελούσαμε                   

γελάτε                         γελούσατε                   

γελούν                         γελούσαν         

           

αντί για        Ενεστώτας                     Παρατατικός

                  γελώ / γελάω                 γελούσα / γέλαγα
                  γελάς                             γελούσες / γέλαγες
                  γελά / γελάει                   γελούσε / γέλαγε
                  γελούμε / γελάμε             γελούσαμε / γελάγαμε
                  γελάτε                            γελούσατε / γελάγατε
           γελούν(ε) / γελάν(ε)          γελούσαν(ε) /γελάγαν(ε)/
                                                        γέλαγαν

Τα προβλήματα από τον αυθαίρετο αποκλεισμό τέτοιου είδους «λανθασμένων» δομών έχουν τόσο παιδαγωγικές (ελλιπής κατάρτιση) όσο κυρίως ψυχολογικές επιπτώσεις για το παιδί (επίπληξή του από τον καθηγητή ή τους συμμαθητές του αν χρησιμοποιήσει τις «λανθασμένες» δομές).

Είναι λοιπόν απαραίτητη η εφαρμογή ενός προτύπου γλωσσικής διδασκαλίας που θα παρέχει στο μαθητή ελευθερία επιλογής. Οι ποικιλίες δεν θα αποκλείονται προς όφελος της νόρμας και οι διαφοροποιημένες χρήσεις δεν θα στιγματίζονται ως λάθη, αλλά θα τίθενται εναλλακτικά δίπλα στις συνηθέστερες δομές. Η μέθοδος διδασκαλίας που παρέχει αυτή την ελευθερία στο μαθητή είναι η επικοινωνιακή: μέσα από τη χρηστική διάσταση της γλώσσας μπορεί ο μαθητής να κατανοεί ευκολότερα τις εναλλακτικές κανονικότητες της Νέας Ελληνικής. Ένας τύπος άσκησης επικοινωνιακού προσανατολισμού έχει ως εξής:  

Στο παρακάτω κείμενο να εντοπίσετε τους επιρρηματικούς προσδιορισμούς του χρόνου και να τους κατατάξετε στις αντίστοιχες κατηγορίες. Στη συνέχεια, α) να μετασχηματίσετε τις χρονικές προτάσεις που βρήκατε σε προθετικές και μετοχικές φράσεις και β) να αναλύσετε τις χρονικές μετοχές σε αντίστοιχες προτάσεις: 

            Όταν επέστρεψε στο σπίτι, έπεσε αμέσως για ύπνο. Το απόγευμα ξύπνησε ξεκούραστος και γεμάτος όρεξη για διάβασμα. Μόλις διαπίστωσε ότι είχε αφήσει αδιάβαστες μπόλικες σελίδες από το Αμάρτημα της μητρός μου το περασμένο βράδυ, φόρεσε τα γυαλιά του και βούτηξε στις σελίδες του βιβλίου. Κάθε σελίδα που γύριζε φανέρωνε και ένα δάκρυ παραπάνω στο κόκκινα μάτια του. Η συγκίνησή του ήταν τόσο μεγάλη που το ταξίδι στο βιβλίο ήθελε να διαρκέσει για πάντα. Όλα τα παραμύθια όμως έχουν ένα τέλος και ο Πέτρος, ολοκληρώνοντας το ταξίδι του νωρίς τα χαράματα, αναφώνησε: «…το δικό μου αμάρτημα είναι που δεν διάβαζα όλη μου τη ζωή…»

ΧΡΟΝΙΚΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ: αμέσως, νωρίς

ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ: όταν επέστρεψε στο σπίτι του, μόλις διαπίστωσε

ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΜΕΤΟΧΕΣ: ολοκληρώνοντας

ΠΡΟΘΕΤΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: για πάντα

ΕΠΙΡΡ. ΠΤΩΣΕΙΣ: το απόγευμα, το περασμένο βράδυ, τα χαράματα, όλη  μου τη ζωή

όταν επέστρεψε στο σπίτι = με την επιστροφή στο σπίτι, επιστρέφοντας στο σπίτι

μόλις διαπίστωσε = μετά (από) τη διαπίστωσή του, διαπιστώνοντας

ολοκληρώνοντας = μόλις ολοκλήρωσε

Με την άσκηση αυτή ο μαθητής διαπιστώνει ότι υπάρχουν ισοδύναμες δομές και ότι ο ίδιος είναι ελεύθερος να επιλέξει τη δομή που επιθυμεί ανάλογα με το επικοινωνιακό του περιβάλλον. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες τα σχολικά βιβλία της Νεοελληνικής Γλώσσας ακολουθούν την εξέλιξη της γλωσσολογικής επιστήμης και οργανώνονται κατά τέτοιον τρόπο: το βάρος πέφτει στο κείμενο, ενώ οι λεξιλογικοί, οι μορφολογικοί και οι συντακτικοί κανόνες ακολουθούν. Έτσι, η παραδοσιακή δασκαλοκεντρική μέθοδος διδασκαλίας, της στείρας απομνημόνευσης κλιτικών πινάκων και ρυθμιστικών κανόνων, δίνει τη θέση της στη μαθητοκεντρική, εκεί όπου ο μαθητής καλείται να καλλιεργήσει τη γλωσσική του δεξιότητα μέσα από διαδικασίες ελεύθερου, αβίαστου διαλόγου και προφορικής άσκησης. Μέσω των διαδικασιών αυτών ο μαθητής αντιλαμβάνεται τη λειτουργία της μίας ή της άλλης δομής, βλέποντας την εφαρμογή της σε πραγματικές συνθήκες επικοινωνίας. Συνεπώς, η κατανόηση των γλωσσικών μηχανισμών γίνεται πιο ευχάριστη και δημιουργική, ενώ αποτυπώνεται σε ικανοποιητικό βαθμό η γλωσσική ποικιλία.

Βιβλιογραφία

        Holton D. – Mackridge P. – Filippaki-Warburton I., 1997: Greek. A Comprehensive Grammar of the Modern Language. London: Routledge. [ελληνική μετάφραση από τον Σπυρόπουλο Β., 1999: Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: εκδ. Πατάκη].

       Mackridge P., 1985: The Modern Greek Language. Oxford: Oxford University Press. [ελληνική μετάφραση από τον Πετρόπουλο Κ., 1990: Η Νεοελληνική Γλώσσα. Αθήνα: εκδ. Πατάκη].

        Τσοπανάκης Α., 1994: Νεοελληνική Γραμματική. Αθήνα: εκδ. Εστία.

       Φιλιππάκη-Warburton Ειρ., 1992: Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία. Αθήνα: εκδ. Νεφέλη.